مواقعی می‌گوییم که کودک دچار دفع غیرارادی مدفوع است که کودک (بعد از سنی که معمولاً کنترل مدفوع برقرار می‌شود) بدون اختیار در شلوار خود مدفوع کند (کنترل مدفوع معمولاً در سن یک و نیم تا سه‌سالگی برقرار می‌شود و بعد از سه‌سالگی، کودکان کمتر در شلوارشان مدفوع می‌کنند مگر به‌طور استثنایی مواقعی که دچار اسهال شده باشند)
دفع غیرارادی مدفوع در مقایسه با دفع غیرارادی ادرار، کمتر دیده می‌شود ولی ممکن است کودکی مبتلا به دفع غیرارادی ادرار و مدفوع و هر دو باشد.
دفع غیرارادی مدفوع ممکن است از دوران شیرخواری ادامه داشته باشد یا اینکه کودک قبلاً مدفوع خود را کنترل می‌کرده است و حال دچار دفع غیرارادی مدفوع شده باشد. دفع غیرارادی اغلب با یبوست و تجمع مدفوع در راست‌روده (رِکتوم) همراه است.
علل دفع غیرارادی مدفوع
- بعضی از کودکان درنتیجۀ عیب عضوی (بیماری هیرشپرنگ) دچار دفع غیرارادی مدفوع می‌گردند. در چنین مواردی کودک از هفتۀ اول تولد دچار یبوست می‌باشد. چنین کودکانی باید به‌وسیلۀ پزشک متخصص معاینه شوند و یا عکس‌برداری از راست‌روده (رکتوم) و نمونه‌برداری از روده، بیماری تشخیص داده شود و درمان گردد.
- کودکان مبتلا به عقب‌ماندگی ذهنی و حتی ضایعات مغزی خفیف، مدفوع خود را بدون اراده دفع می‌کنند؛ مغز این کودکان قادر نیست کنترل کردن مدفوع را یاد بگیرد و انجام دهد.
- اگر به علت مشکلات و مسائل خانواده یا علل دیگر به آموزش کودک برای کنترل مدفوع در موقع خود توجه نشود، کودک یاد نخواهد گرفت که مدفوعش را کنترل کند و بدون اختیار در شلوارش مدفوع خواهد کرد (بعضی از مواقع دیده می‌شود که مادر هنوز به پاهای کودک چند ساله کهنه می‌گذارد و او را می‌پیچد، این عمل کاملاً اشتباه است).
- بعضی از پدر و مادرها مخصوصاً مادرها بیش‌ازحد به نظافت کودک اهمیت می‌دهند و می‌خواهند رفتار کودک به بهترین صورت باشد و دائماً به کودک آره و نه می‌گویند و مخصوصاً در هنگام دفع مدفوع از او انتقاد می‌کنند، درنتیجه این کودکان در هنگام دفع مدفوع از دفع آن خودداری می‌کنند. این کودکان اغلب در خانواده‌هایی هستند که پدر بی‌توجه است و مادر انتقادگر و خرده‌گیر. بنابراین چنین کودکانی به‌طور طبیعی یاد نخواهند گرفت که در مواقعی که احساس دفع می‌کنند مدفوع کنند و کنترل مدفوع را بیاموزند.
وقتی پدر و مادر با اصرار زیاد کودک را وادار می‌کنند که مدفوع کند، درنتیجه کودک متوجه دفع کردن می‌شود ولی در همین هنگام عضلات مقعد او منقبض می‌گردد و مدفوع را در خود نگه می‌دارد. حجم مدفوع کودک به‌تدریج افزایش می‌یابد و عضلات کف لگن کودک تحریک می‌گردد، ولی کودک خود را در وضعی که مدفوع را نگه دارد قرار می‌دهد. این حالت سبب می‌شود که به‌تدریج حس دفع مدفوع در چنین کودکی کاهش یابد.
از طرف دیگر با سرازیر شدن مواد مدفوعی رقیق از قسمت‌های بالاتر روده‌ها به ناحیه راست روده (رکتوم) سبب می‌شود که مدفوع شل از اطراف مدفوع‌های خشک و تجمع یافته در رکتوم کودک، بدون اختیار و توجه کودک در شلوار او دفع شود و وی دچار دفع غیرارادی مدفوع می‌گردد. پس از چند روز یا یکی دو هفته که این حالت گذشت کودک دچار بی‌اشتهایی، کناره‌گیری و عصبانیت می‌گردد تا اینکه مدفوع زیادی که در ناحیه رکتوم او وجود دارد دفع شود.
واکنش پدر و مادرها در مقابل دفع غیرارادی مدفوع اکثراً به‌صورت سرزنش و خجالت دادن کودک و حتی تنبیه او خواهد بود. کودک از ترس و یا خجالت زیرپوش‌های کثیف شدۀ خود را پشت کمد یا در کشوها مخفی می‌کند . اگر از او پرسیده شود انکار می‌کند. پدر و مادر فکر می‌کنند، کودک مخصوصاً و از روی عمد و لجاجت در شلوار خود مدفوع می‌کند و حال آنکه این عمل کودک بدون اراده و ناخودآگاه است.
- اگر کودک در خانواده‌ای باشد که وضع خانواده دچار بی‌ثباتی و ازهم‌پاشیدگی باشد، کودک دچار دفع غیرارادی مدفوع خواهد شد و دفع غیرارادی مدفوع کودک نشانۀ خشم و دفاعی خواهد بود که کودک به‌طور ناخودآگاه از خود نشان می‌دهد، و تا هنگامی‌که ازهم‌پاشیدگی خانواده بهتر نشود وضع غیرارادی مدفوع کودک ادامه خواهد یافت. بعضی از پدر و مادرها در چنین شرایطی به‌جای برطرف کردن عدم امنیت و مشکلات روانی کودک به او شیاف استعمال می‌کنند که هیچ‌گونه کمکی نخواهد کرد.
این کودکان در مدرسه هم ممکن است در شلوار خود مدفوع کنند و درنتیجه وجود مدفوع در شلوار کودک و بوی بد سبب می‌شود که همکلاسی‌های کودک از او دوری کنند و یا او را مسخره و سرزنش کنند و این عمل ممکن است مانع رفتن کودک به مدرسه گردد و حتی منجر به ترک تحصیل کودک شود و به مشکل کودک اضافه گردد.
بعضی از پدر و مادرهای چنین کودکانی، از دفع غیرارادی مدفوع فرزند خویش احساس ناراحتی می‌کنند و از اینکه برای او چنین مشکلی به وجود آمده است نگران‌اند. بعضی دیگر به رفتار خودشان ادامه می‌دهند و هیچ حاضر به درک علت پیدایش چنین مشکل و وضع کودک نیستند.
پیشگیری دفع غیرارادی مدفوع در کودکان
پیشگیری از بی‌اختیاری دفع مدفوع باید از همان دوران شیرخواری و سال‌های اول کودکی انجام گیرد. پدر و مادر باید با وضع دفع مدفوع کودک و زمان آموزش آن آشنا باشند و عدم توجه یا توجه زیاد از حد در مورد مدفوع کودک از خود نشان ندهند. برخوردهای غیرمعمولی که بین پدر و مادر وجود دارد باید قطع شود و محیط آرام و با عطوفت جایگزین گردد. اگر حلقۀ معیوبی (انتقاد و خرده‌گیری و خشم مادر نسبت به دفع کودک) به وجود آمده است باید شکسته شود.
ازنظر درمان، همان اصول و توجه‌هایی که در مورد درمان شب‌ادراری وجود دارد در مورد بی‌اختیاری دفع مدفوع نیز مؤثر است. پدر و مادر باید کودک را راهنمایی کنند و از او بخواهند که پس از دفع مدفوع، خود را تمیز کند یعنی مسئولیت تمیز کردن به عهدۀ کودک سپرده شود و اگر کودک به حد کافی بزرگ‌شده است مسئولیت شستن لباس‌های خود را به خودِ او واگذار کنند.
در حقیقت هدف از این درمان این است که رفتار پدر و مادر تغییر یابد، کودک استقلال پیدا کند و نسبت به مشکل خود علاقه‌مند گردد، رابطۀ عاطفی و محیط دلخواه برای کودک برقرار گردد و بالاخره کودک در مقابل پیشرفت و بهبود خود تشویق و ترغیب گردد. اگر چنین اقداماتی انجام گیرد کودک می‌آموزد و می‌تواند که مدفوع خود را کنترل کند.
اگر توصیه‌های فوق مؤثر نبود پدر و مادر و کودک احتیاج به روان‌درمانی دارند و باید تحت نظر روان‌پزشک درمان گردند.