مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته است؟
جمله‌ای که همیشه در هنگام تعیین مهریه می‌شنویم اما این جمله در واقعیت تا چه اندازه نمود دارد؟ در واقع شرایط مهریه چگونه باید تعیین شود؟ چنانچه مهریه تعیین نشود آیا عقد ازدواج نیز باطل است؟ آیا با توجه به قوانین جدید امکان ثبت و وصول مهریه بیش از ۱۱۰ عدد وجود ندارد؟ چگونه مهریه‌ای تعیین کنیم که به صورت واقع بینانه قابل وصول باشد؟ وصول مهریه از چه طرقی امکان‌پذیر است؟
همه‌ی این سؤالات و بسیاری دیگر حاکی از وسعت مباحث و قوانین و دغدغه‌های مربوط به مهریه است که در این مقال به تعدادی از آنها پاسخ خواهیم داد.
مهریه چیست؟
مهریه یا صداق به موجب قانون، مالی است که زوج (شوهر) به مناسبت عقد نکاح ملزم به پرداخت آن به زوجه (زن) است، اما این بدان معنی نیست که عقد نکاح بدون مهریه باطل باشد یا پس از عقد ازدواج تعیین مهر امکان نداشته باشد. پس از ازدواج نیز امکان تعیین و پرداخت مهر وجود دارد حتی اگر مهریه به دلیل کلی بودن یا غیرمشروع و غیرقانونی بودن یا مالیت نداشتن باطل شود نیز همچنان عقد ازدواج صحیح خواهد بود. (و این با حالتی که همسر مهر خود را می‌بخشد تفاوت دارد).
مهری که پیش از عقد نکاح یا در هنگام عقد تعیین می‌شود؛ به عبارت دیگر آنچه در سند ازدواج نوشته شود را (صرف نظر از میزان مهریه) مهرالمسمی می‌نامند. اما اگر مهر در زمان عقد و ثبت آن تعیین نشده باشد و بعد از ازدواج تعیین شود، به آن مهر‌المثل یا مهرالمتعه گفته می‌شود. اگر زوج همسر خود را پیش از وقوع رابطه‌ی زناشویی طلاق دهد، یا عقد نکاح باطل شود یا عقد ازدواج به هر دلیلی غیر از طلاق صحیح نباشد، زوجه مستحق مهرالمتعه خواهد بود. یعنی در پرداخت مهر به زوجه به وضعیت مالی زوج و توانایی او در پرداخت مهریه توجه می‌شود. اما اگر نزدیکی و عمل زناشویی واقع شود، زوجه به میزانی که زنان هم‌سان او مهریه دریافت می‌کنند، استحقاق دریافت مهریه را خواهد داشت. در تعیین آن نیز وضعیت کلی زوجه و زندگی سابق وی و مواردی از این قبیل ملاک عمل قرار خواهد گرفت.
مهریه هر مال مشروع و قانونی را که مالک آن زوج است، شامل می‌شود. در حال حاضر چنانچه قصد بر مهر قراردادن ملک یا مالی غیر از سکه و طلا باشد، باید عین مال در عالم واقعیت موجود باشد و فی‌المثل خانه‌ای که قرار است خریده شود یا نصف اموالی که قرار است در آینده به دست آورده شود، هرچند شاید بتوان آن را در سند ازدواج در ردیف شرایط ازدواج ذکر کرد، ولی دفاتر ثبت ازدواج آن را به عنوان مهریه ثبت نخواهند کرد، زیرا مشخصات ملک و املاک و اموال باید به صراحت و با جزییات ثبت شود و از آنجا که سند ازدواج یک سند رسمی است، آن مال یا ملک به محض ثبت در سند ازدواج جزو اموال زوجه خواهد بود.
نکته دیگر اینکه این تصور که در حال حاضر امکان تعیین مهر به بیش از ۱۱۰ عدد سکه وجود ندارد تصور و استنباط نادرستی از قوانین جدید است. مهریه به هر میزان و هر مالی می‌تواند باشد و شوهر در صورت تمکن و دارایی متعهد به پرداخت کامل مهریه است. اما به موجب قوانین اگر مالی از شوهر یافت نشود، امکان جلب و محبوس کردن شوهر تا پرداخت مهریه یا تعیین شرایطی برای پرداخت مهریه (نظیر قسط‌بندی آن) تنها تا میزان ۱۱۰ عدد سکه وجود خواهد داشت. حال اگر تا میزان ارزش ۱۱۰ عدد سکه به هر نحوی، به زوجه پرداخت شود، امکان جلب و محبوس کردنِ شوهر برای بیش از ۱۱۰ عدد سکه منتفی می‌شود. اما هر زمان مالی از شوهر یافت شود، امکان وصول آن از اموال شوهر ولو مازاد بر ۱۱۰ عدد سکه محفوظ خواهد ماند.
نکته‌ی دیگر در خصوص مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه است که در حال حاضر به بحث پرچالش بین خانواده‌های عروس و داماد بدل شده است. جالب است بدانید که در هیچ متن قانونی و هیچ مقرره‌ای، به این امر اشاره نشده است و بنابراین بحث جدیدی است. بنابراین باید بدانیم که اگر اشاره‌ای به نوع مهریه نشود، اصل بر عندالمطالبه بودن آن است اما امروزه دفاتر ثبت ازدواج بنا بر بخشنامهی سازمان ثبت اسناد مکلف به پرسش در خصوص نوع مهریه از زوجه و ثبت آن در دفاتر ازدواج هستند.
مهریه‌ی عندالمطالبه یعنی هر زمان که زوجه مهریه خود را مطالبه کند، شوهر موظف به پرداخت آن صرف نظر از وضعیت مالی خویش است.
از سوی دیگر، مهریه‌ی عندالااستطاعه به این معنی است که حتی در صورت مطالبه‌ی مهریه، هر زمان که شوهر توانایی پرداخت داشته باشد، قابل وصول خواهد بود.
این دو عنوان از زمانی بیشتر مورد توجه قرار گرفت که به موجب بخشنامهی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، دفاتر ثبت ازدواج مکلف به تعیین و ثبت نوع مهریه در دفاتر ازدواج شدند و پیش از آن در هیچ قانونی از نوع مهریه هیچ صحبتی نبوده است. البته باید توجه داشت که امروزه با وجود بحثی به نام «اعسار»، در عمل، در صورت نداشتن مال ولو در صورت عندالمطالبه بود مهریه، پرداخت مهر منوط به وضعیت مالی شوهر خواهد بود.
در انتها باید به بحث وصول مهریه بپردازیم. مهریه از دو راه قابل وصول است: یا از راه مراجعه به دادگاه خانواده و ثبت دادخواست یا از طریق اجرای ثبت اسناد رسمی. در شیوه‌ی اول با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی و ثبت دادخواست پس از پرداخت هزینه‌ی دادرسی، ارجاع دادخواست به دادگاه خانواده و تعیین وقت و صدور رأی و اجرای آن مهریه وصول خواهد شد و در شیوه‌ی دوم زوجه با مراجعه به دفتر ثبت کننده ازدواج قادر به وصول مهریه خود خواهد بود.
به خاطر داشته باشید که در شیوه‌ی دوم، زوجه سند ازدواج خود را به دفتر ثبت کننده‌ی ازدواج ارائه می‌کند. دفتر، اجراییه صادر می‌کند و زوجه را به اداره‌ی ثبت محل راهنمایی می‌کند. در این مرحله اداره‌ی ثبت از زوجه درخواست می‌کند تا نیم عشر دولتی بابت اجرای مهریه را پرداخت کند (نیم عشر: یک بیستم مبلغ اجراییه، یعنی آن میزان مهریه که پرداخت آن از سوی زوجه درخواست شده است)، پس از پرداخت هزینه‌ی اجرا، باید مالی از شوهر معرفی شود تا برای پرداخت مهریه توقیف شود. البته اگر مالی از همسر یافت نشود، امکان ممنوع‌الخروج نمودن زوج از طریق مراجع ثبتی وجود خواهد داشت.
هر چند در هر دو روش زوج می‌تواند با اثبات عدم توانایی خود در پرداخت مهریه که در اصطلاح حقوقی به آن «اعسار» گفته می‌شود، از دادگاه درخواست کند تا مهریه را به صورت قسطی پرداخت نماید.