منابع مختلف، تعاریف متفاوتی از سالمندی دارند. بعضی سن سالمندی را بعد از 55 سالگی و بعضی هم بعد از 65 سالگی در نظر می‌گیرند ولی واقعیت این است که سالمندی سن و سال دقیق و مشخصی ندارد زیرا گاهی بعضی از سالمندان 60 ساله بسیار ناتوان‌تر از یک سالمند 70 ساله یا بیشتر هستند ولی به‌طور کلی ما سالمند را فردی در نظر می‌گیریم که توانمندی کمتری نسبت به یک جوان دارد و حواس پنجگانه او شامل بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه ضعیف‌تر شده و از نظر سلامت بدن نیز دچار کاهش چشمگیری در عملکرد اندام‌ها شده است. این موارد، احتمال بروز حوادث را در سالمندی افزایش می‌دهند. در مقابله با حوادث سالمندی چه باید کرد؟
1 کاهش حواس پنجگانه
تضعیف حواس پنجگانه و تضعیف در کارایی اندام‌ها باعث بروز اتفاقات زیادی می‌شود که ممکن است زندگی سالمند را کاملا به هم بریزد زیرا واکنش‌های انسان در مواجهه با خطر وابسته به کارکرد سریع و خوب این حواس است، مثلا اگر آتش‌سوزی در اتاق مجاور رخ دهد، حس بویایی است که به کمک ما می‌آید. زمانی که در خیابان قصد داریم از میان ماشین‌ها عبور کنیم باید ماشین‌ها را ببینیم و متناسب با سرعت آنها عکس‌العمل نشان دهیم یا باید صدای آژیر خطر را بشنویم تا از مهلکه بگریزیم. متاسفانه این حواس در سالمند ضعیف هستند و تاخیر زیادی در واکنش آنها به خطر مشاهده می‌شود که زمان طلایی برای حفظ سلامت را از بین می‌برد.
2 کاهش توان بدنی
مساله مهم‌تر بعدی این است که سالمند توان بدنی کافی و سرعت عمل لازم را هم ندارد زیرا حفظ تعادل نیز به هم خورده و نخاع و اعصاب محیطی درست کار نمی‌کنند. بنابراین با چند اختلال در دوران سالمندی مواجه هستیم که مراقبت بیشتر از آنها را می‌طلبد. شاید در شرایط ناگوار یک جوان بتواند حتی با چشمان بسته بدود، اما یک سالمند با چشمان باز نتواند حتی چند قدم بردارد.
3 بیماری‌های قلبی و ریوی
لازم به یادآوری است که سالمندان دچار بیماری‌های قلبی-ریوی و فشار خون بالا هستند که همین بیماری‌ها نیز سرعت پاسخدهی سالمند را به حوادث کاهش می‌دهد. یکی از مهم‌ترین عوامل برای پاسخدهی، فعال شدن سیستم سمپاتیک و هورمون‌های محرک مانند اپی‌نفرین و نوراپی نفرین است. این هورمون‌ها باعث بالارفتن ضربان قلب، فعال شدن مغز و افزایش قدرت تصمیم‌گیری می‌شوند تا سرعت عمل و واکنش در برابر خطر بالا برود.
4 عوارض برخی داروها
نکته مهم دیگر داروهایی هستند که بیشتر سالمندان از آنها استفاده می‌کنند. بعضی از داروها باعث بی‌حالی و حتی کرختی سالمند می‌شوند. سالمندانی که از چنین داروهایی استفاده می‌کنند نباید رانندگی کنند یا کارهای حساسی که نیاز به دقت زیاد دارد، انجام دهند، حتی هنگام بالا و پایین رفتن از پله نیز باید دقت کنند.
5 عوارض دخانیات و مخدرها
مصرف مواد مخدر مانند مورفین و... که به‌عنوان ضددرد استفاده می‌شود، باعث کاهش سرعت عکس‌العمل در مقابل حوادث می‌شود.
6 بیماری‌های مفصلی و استخوانی
دست و پای سالمندان به مرور در اثر بیماری‌های مفصلی و مشکلات استخوانی-عضلانی دچار درد می‌شود. معمولا حجم عضلات آنها نیز کاهش می‌یابد و قدرت جوانی‌شان را از دست می‌دهند. بعضی از سالمندان نیز قبل از دوره سالمندی دچار شکستگی و پوکی استخوان می‌شوند. این عوامل باعث کاهش حرکت این افراد می‌شود و از طرفی استخوان‌هایشان را مستعد شکستگی می‌کند در نتیجه سالمند در جایی که نیاز به واکنش سریع است، نمی‌تواند واکنش و حرکت به موقعی داشته باشد.
7 اضافه وزن
تعداد سالمندانی که وزن بالایی دارند، زیاد است. وزن بالا باعث می‌شود در شرایط نامناسب جابه‌جایی آنها امکان‌پذیر نباشد. حتی نگهداری از سالمندان با وزن بالا به مراتب دشوارتر از سالمندان با وزن متعادل است.
8 نقایص ذهنی و شناختی
لجبازی و همکاری نکردن سالمند با دیگران کار را در مواجهه با حادثه مشکل می‌کند. گرچه این مشکل زیاد شایع نیست، ولی خانواده‌هایی که از چنین سالمندانی مراقبت می‌کنند زندگی پرفراز و نشیبی دارند. در مواقعی که زوال عقل یا مشکلات روانی وجود دارد، مراقبت بسیار دشوارتر می‌شود زیرا این افراد، به‌خصوص کسانی که دچار ناتوانی‌های عقلانی هستند درک درستی از خطر ندارند. از همه موارد توضیح داده شده، می‌توان این‌گونه استنباط کرد که سالمند فردی با محدودیت زیاد از نظر انجام کار، درک خطر، شروع پاسخ و به اتمام رساندن پاسخ است. سالمندان مانند کودکان به مراقبت نیاز دارند. البته سالمندانی هم وجود دارند که از همسر بیمار یا حتی کودکان مراقبت می‌کنند و بسیار هم سرحال هستند ولی ما فرض را بر این می‌گذاریم که سالمندان توانایی مراقبت از خود را ندارند، حتی اگر در زندگی روزمره بتوانند از خود مراقبت کنند، باز هم قدرت واکنش سریع را در مقابل حوادث ندارند پس باید این‌گونه در نظر بگیریم که چگونه می‌توانیم از سالمندان مراقبت کنیم و چه برنامه‌ریزی‌هایی برای ایمن نگه داشتن آنها باید داشته باشیم.
1 آنها را تنها نگذارید
سالمندان بی‌احتیاطی‌های زیادی دارند که می‌تواند ناشی از حواس‌پرتی یا ابتلا به بیماری زوال عقل باشد. ممکن است در را باز بگذارند، هنگام رانندگی قوانین رانندگی را رعایت نکنند، حین ورزش به نکات ایمنی توجه نکنند و... . پس وقتی با چنین حواس‌پرتی‌هایی مواجه شدیم باید سعی کنیم آنها را تنها نگذاریم و فردی به‌عنوان مراقب همواره کنار آنها باشد.
2تلفن دستی در اختیارشان بگذارید
اگر سالمند تنها در خانه می‌ماند، حتما باید تلفن دستی برای او تهیه کنیم و به او آموزش دهیم تا همیشه تلفن دستی را کنار خود نگه دارد تا مجبور نباشد برای رسیدن به تلفن، مسافت زیادی را طی کند، به‌خصوص که ممکن است عجله کند تا پیش از زنگ‌ها حرکت خود را هم سریع‌تر کند زیرا در این مواقع احتمال زمین خوردن وجود دارد.
دقت کنید شماره خود را در تلفن سالمند ثبت کنید تا راحت بتواند با شما تماس بگیرد، حتی اگر یک شماره قطع‌شده از سوی او دارید حتما باید پیگیری کنید. احتمال اینکه بی‌دلیل دست او به دکمه شماره‌گیر برخورد کرده باشد، کم است. شاید مشکل خاصی داشته باشد که شما باید از این جهت مطمئن شوید.
3 محیط خانه را برای آنها ایمن کنید
محیط خانه سالمند باید تا حد ممکن امنیت داشته باشد. گذاشتن دستگیره در حمام و دستشویی برای اینکه سالمند تکیه‌گاهی داشته باشد، کمک می‌کند سالمند زمین نخورد. فرش کردن خانه، برداشتن اشیاء از جلوی دست و پا و وجود نور مناسب در اتاق‌ها، حتی نور کم هنگام شب ضروری است.
4 گاهی از خانه سالمندان کمک بگیرید
اگر به هر دلیلی اطرافیان سالمند قادر به حمایت از او نیستند، باید از پرستار کمک بگیرند یا لااقل سالمند را به خانه سالمندان بسپارند. آنها قطعا بهتر از سالمند مراقبت خواهند کرد. هیچ‌گاه نباید خانواده‌ها را برای این اقدام نکوهش کرد زیرا تنها ماندن سالمندان بسیار ناتوان در خانه یا با پرستار ناشناس بسیار خطرناک است.
5 حوادث داخل خانه را بشناسید
مشکل دیگری که ممکن است وجود داشته باشد حوادثی است که گاهی در اثر غفلت و سهل‌انگاری سالمند رخ می‌دهد. گاهی سالمند به اشتباه گاز را باز می‌گذارد و آتش‌سوزی اتفاق میافتد یا حوادث غیرمترقبه مانند زلزله رخ می‌دهد. در این مواقع اطرافیان به هیچ وجه نباید احساساتی شوند. اگر قادر به انتقال سالمند به محیط امنی نیستند و نمی‌توانند کمک کنند خودشان را به دردسر نیندازند و از محیط دور شوند و به سرعت به گروه‌های امداد اطلاع دهند. تاکید می‌کنیم از نگهداری سالمندان در طبقات بالایی ساختمان خودداری کنید، مگر اینکه خانه مجهز به آسانسور باشد. انتقال سالمندان از پلکان زمان زیادی می‌برد. همچنین احتمال واژگون شدن آنها از پله‌ها وجود دارد. بسیاری از شکستگی‌ها در سنین سالمندی در اثر سقوط از پله‌ها رخ می‌دهد.
6 محل زندگی را استانداردسازی کنید
محل زندگی و محل کار باید از نظر خروج اضطراری و فرار استاندارد باشد، گرچه منازل سالمندان معمولا قدیمی هستند و هیچ‌گونه استانداردی ندارند، ولی باز هم می‌توان با رعایت نکاتی ایمنی خانه را بالاتر برد.
1 لباس رنگی بپوشید
وقتی سالمندان از خانه بیرون می‌روند، بهتر است لباس‌هایی بپوشند که بیشتر و بدون زحمت دیده شود. در واقع، رنگ لباس‌هایشان باید روشن باشد، به‌خصوص هنگام شب که رانندگان دید خوبی هم ندارند. لباس‌های با رنگ تیره دید را در شب مختل می‌کند و با توجه به کندی حرکت سالمندان که مساله‌ای طبیعی است، احتمال بروز حوادث را افزایش می‌دهند.
2 در عبور از خیابان احتیاط کنید
سالمندان نمی‌توانند سرعت عبور خود را از خیابان با سرعت ماشین‌ها مطابقت دهند. به همین دلیل به‌هیچ‌وجه نباید تا وقتی همه ماشین‌ها متوقف نشده‌اند از خیابان رد شوند. همچنین بعضی از آنها ممکن است توانایی سنجش مقدار فاصله را نداشته باشند. بهتر است هنگام عبور از خیابان، سالمند حتما از فردی کمک بگیرد.
3 از عصا کمک بگیرید؛ به‌ویژه در خیابان
گاهی سالمندان در استفاده از عصا مقاومت می‌کنند. عصا وسیله کمکی بسیار خوبی است و به حفظ تعادل کمک می‌کند. کف خیابان‌های شهرهای ایران استاندارد نیست و پستی و بلندی‌هایی وجود دارد که ممکن است با برخورد نوک کفش سالمند باعث واژگونی او شود. در این مواقع استفاده از عصا می‌تواند از زمین خوردن و اتفاق‌های بعدی جلوگیری کند.
4 مراقب سوءاستفاده‌ها باشند
بسیاری از افراد سوءاستفاده‌گر، سالمندان را برای دزدی، هدف قرار می‌دهند. باید به سالمندان آموزش داد حتی‌الامکان با اشیای قیمتی خود بیرون نروند و پول به اندازه نیاز روزانه خود داشته باشند و در صورت بروز چنین حوادثی مقاومت به خرج ندهند و سعی کنند، کیف پول یا شیء دیگری را به نقطه دوری پرت کنند تا در این فاصله زمانی بتوانند از مهلکه بگریزند.
2 توصیه به شهروندان درباره سالمندان
1 ایست هنگام عبور سالمندان از خیابان: ما هم به‌عنوان شهروند عادی وظایفی را در مقابل سالمندان برعهده داریم. وقتی پشت فرمان قرار داریم و سالمندی در حال عبور از خیابان است به هیچ وجه بر سرعت خود اضافه نکنیم تا زودتر مسیر را طی کنیم، بلکه حتما بایستیم تا سالمند عبور کند، حتی اگر لازم باشد زمان زیادی راه را بر دیگران ببندیم.
2 در سوار کردن سالمندان در خودرو احتیاط کنید: توصیه دیگر به شهروندان خیرخواهی است که قصد کمک به سالمندان دارند. بسیاری از این افراد وقتی می‌بینند که یک سالمند کنار خیابان ایستاده، او را سوار می‌کنند تا به مقصد برسانند. اما معمولا اگر شغل شما مسافرکشی نباشد، ممکن است این کار با رعایت نکات ایمنی صورت نگیرد و سالمند هنگام سوار یا پیاده شدن از خودروی شما به هر ترتیبی دچار یک آسیب جدی شود و شما نتوانید از نظر قانونی پاسخگو باشید. این مشکل بارها باعث بروز مشکلات حقوقی برای رانندگان خیرخواه خودروهای عبوری و غیرمسافرکش شده است. اگر واقعا قصد کمک دارید، بهترین کار این است که از ماشین خود پیاده شوید و برای فرد سالمندی که حس می‌کنید ناتوان است، تاکسی بگیرید و از راننده بخواهید او را با رعایت نکات ایمنی به مقصد برساند.
8 توصیه درباره استحمام ایمن در دوران سالمندی
بسیاری از حوادث ناگوار سالمندان و دردسرهای بعد آن از حمام آغاز می‌شود. حمام محیط چندان ایمنی نیست و حتما باید آن را ایمن‌سازی و نکاتی را در این مورد رعایت کرد. همه خانواده‌هایی که سالمند دارند، بهتر است به این 8 نکته توجه کنند:
1. درجه پکیج یا سیستم گرمایشی را طوری تنظیم کنید که آب بیش از حد داغ نشود. گاهی داغی زیاد آب، باعث سوختگی بدن سالمند می‌شود. سالمندان به دلیل کاهش حس عصبی ممکن است متوجه داغی بیش از حد آب نباشند یا سرعت عکس‌العمل‌شان برای کنار رفتن از زیر دوش آب داغ آهسته باشد. گاهی هم دیده شده سالمند دچار کاهش هوشیاری می‌شود و مدت‌ها زیر دوش می‌ماند. این مساله بسیار جدی است و اگر آب داغ باشد منجر به سوختگی‌های شدید پوست خواهد شد.
2. بهتر است سالمندانی که دچار ناتوانی هستند با یکی از نزدیک به‌عنوان کمک، حمام بروند، به‌خصوص سالمندانی که دچار کاهش هوشیاری و زوال عقل هستند یا داروهایی مصرف می‌کنند که باعث کسلی، بی‌خوابی و کاهش تمرکز حواس می‌شود. حتی در صورتی‌که سالمند اجازه می‌دهد، بهتر است خودتان وظیفه شستشوی بدن او را برعهده بگیرید.
3. محیط حمام را ایمن کنید. هرگز سالمند را تنها داخل وان حمام قرار ندهید. سکته‌های مغزی یا قلبی یا اختلالات هوشیاری ممکن است باعث خفه شدن آنها در وان حمام شود.
4. سطح حمام لیز است بنابراین برای جلوگیری از لیز خوردن سالمند، حتما دستگیره‌هایی در اطراف حمام بگذارید تا سالمند با کمک آنها در حمام قدم بردارد. استفاده از دمپایی با کف زبر و دندانه‌دار نیز باعث جلوگیری از سقوط سالمند می‌شود. گاهی صابون کناره‌های دیوار یا اطراف کاشی و درون درزهای حمام باقی می‌ماند و سطح ناایمن و لیزی ایجاد می‌کند، به این مساله دقت کنید و همیشه کف حمام را تمیز نگه دارید.
5. حمام‌هایی که دارای پله و وان هستند، بسیار خطرناک‌اند؛ پله به‌دلیل بالا و پایین رفتن از آن و وان از این نظر که سالمند ممکن است از لبه آن به جای صندلی استفاده کند. اگر حذف این دو امکان‌پذیر نیست، صندلی داخل حمام بگذارید.
6. به سالمندان توصیه کنید هرگز در را از داخل حمام قفل نکنند. این کار بسیار خطرناک است و ممکن است در مواقعی که اتفاقی میافتد، کمک‌رسانی با تاخیر مواجه شود. باز کردن قفل زمان زیادی لازم دارد.
7. هنگامی که سالمند تنها داخل حمام است، هرازچندگاهی به صدای دوش و صدای داخل حمام توجه کنید. صدای ثابت و مدام با یک یک روند دوش ممکن است به این معنا باشد که سالمند از آن استفاده نمی‌کند و شاید اتفاقی افتاده است.
8. روزی که سالمند قرار است استحمام کند، در خانه بمانید.