شیوه‌ی محاسبه‌ی مالیات در ایران به دو صورت علی‌الرأس و خوداظهاری است. امروزه نظام‌های مالیاتی پیشرفته تمایل دارند به جای شیوه‌ی علی‌الرأس که در آن مأموران اداره‌ی مالیات به تعیین میزان مالیات می‌پردازند، خوداظهاری را جایگزین کنند. خوداظهاری به این معناست که شخص حقیقی یا حقوقی اعلام می‌کند که در سالِ مالیاتی خود به چه میزان سود داشته و به چه میزان باید مالیات پرداخت کند.
حال در اینجا با چند سؤال مواجه می‌شویم اول اینکه سال مالیاتی چیست؟ دوم اینکه چه کسانی موظف به تنظیم اظهارنامه مالیاتی هستند؟ و به علاوه نحوه‌ی تنظیم و تسلیم اظهارنامه مالیاتی به چه صورت است؟ پس از پاسخ به سؤالات فوق به بیان این نکته می‌پردازیم که در صورت عدم تنظیم اظهارنامه مالیاتی یا عدم تسلیم آن تکلیف چیست؟
سال مالیاتی
سالِ مالیاتی عبارت از یکسال شمسی است که از اول فروردین شروع می‌شود و در پایان اسفند آن سال خاتمه می‌یابد. ولی در رابطه با اشخاص حقوقی که سال مالی آنها به موجب اساسنامه‌شان با سال مالیاتی تطبیق نمی‌کند، ملاک تعیین میزان مالیات، سالِ مالی آن شرکت است.
چه کسانی موظف به تنظیم اظهارنامه مالیاتی هستند؟
در ماده‌ی یک قانون مالیات‌های مستقیم اشخاص حقیقی و حقوقی‌ای که موظف به پرداخت مالیات هستند، نام برده شده‌اند که ذکر این موارد از حوصله‌ی این متن خارج است. در این رابطه باید بیان داشت که با توجه به قصد نظام مالیاتی کشور ما مبنی بر استفاده از روش خوداظهاری در تعیین میزان مالیات، تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی نامبرده در ماده‌ی یک قانون مالیات‌های مستقیم، موظف به تنظیم و تسلیم اظهارنامه‌ی مالیاتی هستند.
نحوه پر کردن اظهارنامه مالیاتی
اظهارنامه مالیاتی در فرم‌های مصوب سازمان امور مالیاتی تکمیل می‌شود و در موعد مقرر به اداره‌ی امور مالیاتی محل اقامت شخص حقیقی یا اداره‌ی امور مالیاتی محل وقوع دفتر شخص حقوقی تحویل داده می‌شود. به علاوه ضروری است که اظهارنامه مالیاتی و فیش واریز مالیات هر دوره تا ۳۱ تیر ماه هر سال به اداره‌ی امور مالیاتی تسلیم شود. البته از سال ۹۱ (یعنی سال مالی ۹۰) این فرآیند به صورت الکترونیکی و از طریق پایگاه اینترنتی سازمان امور اقتصادی و دارایی انجام می‌شود.
در فرم‌های اظهارنامه مالیاتی ۲۶ جدول طراحی شده که به شرح زیر است:
جدول ١: پرداخت‌های مربوط به این اظهارنامه
جدول ٢: اطلاعات مجوزهای تأسیس و بهره‌برداری
جدول ٣: اسامی اعضای هیئت مدیره و مدیرعامل
جدول ۴: فهرست دفاتر رسمی ثبت شده
جدول ۵: جزییات پذیرش بورس سهام
جدول ۶:درآمدهایی که مالیات آنها قبلا به صورت مقطوع پرداخت شده است
جدول ٧: درآمدهای معاف
جدول ٨: استهلاک زیان سنواتی
جدول ٩: معافیت‌ها و بخشودگی‌های مالیاتی
جدول ١٠: توسعه، نوسازی و بازسازی واحدهای صنعتی و معدنی (ماده‌ی ١٣٨ ق.م.م.)
جدول ١١: معافیت‌ها و بخشودگی‌های درآمد حاصل از فعالیت‌های خارج از کشور (کسر از مالیات مقرر) تبصره‌ی ماده‌ی ١٨٠ ق.م.م.
جدول ١٢: فعالیت‌های حاصل از توافقنامه‌های مالیاتی موضوع ماده‌ی ١۶٨ ق.م.م.
جدول ١٣: ثبت کمک‌های مالی پرداختی
جدول ١۴: ترازنامه
جدول ١۵: صورت سود و زیان
جدول ١۶: گردش حساب سود (زیان) انباشته
جدول ١٧: موجودی مواد و کالا
جدول ١٨: سرمایه
جدول ١٩: انواع محصولات اصلی به ترتیب بیشترین فروش
جدول ٢٠: بهای تمام شده‌ی کالای فروش رفته
جدول ٢١: بهای تمام شده‌ی کار انجام شده پیمانکاری/ خدمات
جدول ٢٢: تعداد کارکنان
جدول ٢٣: درآمد ناخالص پیمانکاری/ ارائه‌ی خدمت
جدول ٢۴: فهرست صادرات و مابازاءِ دریافتی
جدول ٢۵: اطلاعات مالک/ مالکین
جدول ٢۶: اطلاعات سرمایه‌گذاری خارجی
در پایان باید بیان نمود که در صورتی که اظهارنامه مالیاتی با شرایطی که در بالا ذکر شد به اداره‌ی امور مالیاتی تسلیم شود و مأموران اداره آن را مطابق واقع تشخیص بدهند و مدارک را کافی بدانند و تخلفی از قوانین ثبت دفاتر و اظهارنامه و … مشاهده نکنند، مطابق با اظهارنامه، مالیات تعیین شده را ملاک قرار خواهند داد ولی در صورتی که اظهارنامه قابل پذیرش نباشد و به عنوان مثال تخلفی از قوانین یا نقص مدارک در آن مشهود باشد، به صورت علی‌الرأس، مالیات توسط کارشناسانِ مالیاتیِ اداره‌ی امور مالیاتی تعیین می‌شود.