طبق اصل ۳۴ قانون اساسی دادخواهی حق مسلم هر فرد است و هر کس می‌تواند به منظور دادخواهی به دادگاه‌های صالح رجوع نماید. اما باید دانست مطرح کردن دعوی در دادگستری هزینه هایی برای فرد دارد. در این بخش نگاهی به هزینه دادرسی و نحوه‌ی محاسبه‌ی آن در دادگاه‌های ایران خواهیم داشت. باید توجه داشت که به جز در موارد استثنایی تا هزینه دادرسی را پرداخت نکنید، به دعوای شما رسیدگی نخواهد شد!
پیش از هرچیز ضروری است بدانیم که دعاوی با هم متفاوت هستند و بر این اساس هزينه دادرسی آن‌ها هم متفاوت است.
انواع دعاوی
الف. دعاوی کیفری
منظور از دعاوی کیفری، آن دسته از دعاوی هستند که محل طرح آن‌ها دادسراست و بعد از وقوع یا احتمال وقوع جرمی مطرح می‌شوند. به این ترتیب کسی که یک دعوای کیفری را مطرح می‌کند ادعا دارد که به دلیل وقوع جرمی، مورد تظلم واقع شده یا خسارت دیده است و از دادگاه می‌خواهد متهم مجازات شود. مانند کسی که مالی از او به سرقت رفته است. اقامه‌ی دعوای کیفری معمولا مستلزم پرداخت هزینهی زیادی برای شاکی نیست.
تقدیم دادخواست و درخواست تعقیب كیفری به مراجع قضائی نیازمند ابطال و الصاق تمبر به مبلغ پنج هزار تومان است (دادگاه بعد از دریافت هزینه دادرسی به عنوان رسید تمبری را بر روی دادخواست الصاق می کند؛ این امر ابطال تمبر نام دارد. دادخواست هم فرمی رسمی است که برای طرح دعوا در دادگاه لازم است).
نکته:
در شکایت کیفری علیه چک بلامحل این قانون کلی نقض می‌شود و شاکی باید هزینهی بیشتری پرداخت کند. مطابق قانون، هزینهی شكایت كیفری علیه صادر كننده‌ی چك بلامحل تا مبلغ صدهزار تومان، برابر با پنج هزار تومان است. هم چنین هزینهی شکواییه علیه چک بلامحل مازاد بر صدهزار تومان و تا یک میلیون تومان، بیست هزار تومان است. این مبلغ به نسبت مازاد بر یک میلیون و تاسقف ده میلیون تومان، سی هزار تومان است. و نسبت به مازاد بر ده میلیون تومان، یک هزارم از مبلغ محاسبه خواهد شد. اجازه دهید برای روشن تر شدن موضوع چند مثال مطرح کنیم.
اگر شما چکی به مبلغ صد هزار تومان داشته باشید هزینه دادرسی این چک حدود ۱۰ هزار تومان خواهد شد (۵ هزار تومان برای تقدیم دادخواست شکایت و ۵ هزار تومان به دلیل مبلغ چک). حال فرض کنید که مبلغ چک شما، یک میلیون تومان باشد. در این صورت هزینه دادرسی کیفری این چک چیزی حدود ۳۰ هزار تومان خواهد بود: ۵ هزار تومان برای تقدیم دادخواست، ۵ هزار تومان برای مبلغ چک شما تا زیر صدهزار تومان و ۲۰ هزار تومان برای مازاد مبلغ چک بر صد هزار تومان. اکنون در نظر بگیرید که شما یک یا چند چک دارید که مجموع مبالغ آن‌ها ۲۰ میلیون تومان است. هزینه دادرسی کیفری این چک/چک‌ها چیزی حدود ۷۰ هزار تومان خواهد بود: ۵ هزار تومان برای تقدیم دادخواست، ۵ هزار تومان برای مبلغ چک تا صد هزار تومان، ۲۰ هزار تومان برای مازاد بر صدهزار تومان تا یک میلیون تومان، ۳۰ هزار تومان برای مازاد بر یک میلیون تومان تا ده میلیون تومان و ۱۰ هزار تومان برای مازاد بر ده میلیون تومان (یک هزارم ده میلیون تومان).
مبالغ جزئی دیگری هم برای برگه‌های دادخواست و … به این مبلغ اضافه می‌شود؛ بهای اوراق دادخواست و اظهارنامه و برگ اجرائيه‌ی دادگاه‌ها و هيئت‌هاي حل اختلاف موضوع قانون كار براي هر برگ ۱۵۰۰ تومان است.
ب. دعاوی حقوقی
در دعاوی حقوقی، پای جرم و مجازات در میان نیست و دیگر به دادسرا مراجعه نمی شود بلکه در این دعاوی افراد برای احقاق حق خود به مراجعی مانند دادگاه یا شورای حل اختلاف مراجعه می‌کنند. دعوای حقوقی بیشتر حاصل ناهماهنگی و خلل در روابط اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی افراد و مواردی از این دست هستند. این دسته از دعاوی خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: دعاوی مالی و دعاوی غیرمالی. بدیهی است که نحوه‌ی محاسبه‌ی هزینه دادرسی این دعاوی با یکدیگر یکسان نیست؛ در اینجا به بررسی هر کدام از این دعاوی و هزینه دادرسی آن‌ها می‌پردازیم.
۱. دعاوی غیرمالی؛ همانطور که از نام آن مشخص است دعاوی غیرمالی مسائلی هستند که به طور مستقیم با امور مالی و اقتصادی سر و کار ندارند و خواسته‌ی اصلی شما در این دعوا، پول نیست. به عنوان مثال‌هایی از این دسته می‌توان به دعوای طلاق، دعوای حضانت و تأمین دلیل و تأمین خواسته اشاره کرد.
در اینجا هم هزینهی تقدیم دادخواست ۵ هزار تومان است. اما علاوه بر این، هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی مابین ۳۰ هزار تومان تا ۱۵۰ هزارتومان بسته به نوع دعواست. به عنوان مثال دعاوی مربوط به امور خانواده مثل طلاق هزینه‌ای معادل ۳۰ هزار تومان دارند. اما هزینهی دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول ۱۰۰ هزار تومان است.
۲. دعاوی مالی؛ منظور از دعاوی مالی آن دسته از دعاوی است که به طور مستقیم مالی هستند و عموما خواسته‌ی دعوا در آن‌ها پول است. به عنوان مثال دعوای مطالبه‌ی خسارت، مطالبه‌ی وجه اسناد تجاری مثل چک و سفته از جمله دعاوی مالی هستند.
محاسبه‌ی هزینه دادرسی دعاوی مالی دارای سازوکار خاص خود است. مطابق با قوانین، هزینهی دعاوی مالی در مرحله‌ی بدوی به این شکل محاسبه می‌شود:
تا مبلغ بیست میلیون تومان، دو و نیم درصد از کل مبلغ خواسته
مازاد بر بیست میلیون تومان، سه و نیم درصد مبلغ خواسته
به این ترتیب اگر خواسته‌ی شما ۱۵ میلیون تومان باشد، هزینه دادرسی شما چیزی در حدود ۳۷۵ هزار تومان (+ ۵ هزار تومان هزینهی تقدیم دادخواست + بهای اوراق مورد نیاز) خواهد شد.
حال اگر خواسته‌ی شما معادل ۳۵ میلیون تومان باشد، هزینه دادرسی شما حدود یک میلیون و سی هزارتومان خواهد بود: ۵ هزار تومان هزینهی تقدیم دادخواست، ۵۰۰ هزار تومان هزینه دادرسی به ازای ۲۰ میلیون و ۵۲۵ هزار تومان در ازای ۱۵ میلیون باقی مانده.
علاوه بر هزینه دادرسی، هزینه‌های دیگری نظیر دستمزدِ کارشناس رسمی‌دادگستری نیز وجود دارد که معمولا بر عهده‌ی خواهان است.
دعاوی مطروحه در شورای حل اختلاف
رسیدگی به برخی پرونده‌ها بر عهده‌ی بر شورای حل اختلاف است. در این خصوص برای پرونده‌های حقوقی هزینهی طرح دعوا، ۱۵ هزار تومان و برای پرونده‌های کیفری هزینهی طرح دعوا، ۵ هزار تومان است.
جبران هزینه دادرسی
نکته‌ی حائز اهمیت این است که خواهان در صورت پیروزی در دعوا می‌تواند هزینه‌هایی را که بابت دادرسی پرداخت کرده است از خوانده دریافت کند. اگر شما برنده دعوا باشید، قاضی در حکم خود خوانده را مکلف می کند که هزینه دادرسی را به شما بازگرداند.
برای تسهیل در محاسبه‌ی هزینه‌های دادرسی خود می‌توانید به سایت خدمات الکترونیکی قضایی مراجعه کنید. در این سایت می‌توانید با تعیین نوع و دیگر مشخصات دعوای خود هزینه دادرسی خود را به طور دقیق محاسبه کنید.