اجرت المثل از دو واژه‌ی اجرت و مثل تشکیل شده است. به معنای این‌که اجرت یک عمل در واقع و در مقایسه با نمونه‌های مشابه به چه میزان است. برای نمونه هنگامی که گفته می‌شود اجرت المثل رنگ زدن یک ساختمان چقدر است؟ منظور اجرتی است که در واقع باید در ازای رنگ‌آمیزی ساختمانی مشابه ساختمان موجود پرداخت کرد. هم‌چنین اجرت المثل سکونت در یک خانه به معنای مبلغی است که باید در سکونت در خانه‌ای مشابه خانه مورد نظر پرداخت کرد.
اصولا صحبت از اجرت المثل زمانی به میان می‌آید که توافق یا قراردادی میان طرفین وجود نداشته باشد چرا که در این صورت، به مبلغ مندرج در قرارداد که در اصطلاح به آن اجرت‌المسمی (در مقابل اجرت المثل) گفته می‌شود، توجه خواهد شد. برای نمونه هرگاه در مثال نخست طرفین توافق کرده باشند که در ازای رنگ‌آمیزی یک ساختمان دو طبقه واقع در فلان خیابان مبلغ ۱۰ میلیون تومان پرداخت شود، می‌توان مبلغ مورد نظر را مطالبه کرد و جایی برای پرداخت اجرت المثل وجود ندارد. این در حالی است که اگر به هر دلیل قراردادی وجود نداشته باشد یا قرارداد موجود به دلیلی باطل شود، دادگاه بررسی می‌کند که در عرف، در ازای رنگ‌آمیزی ساختمانی با مشخصات گفته شده چقدر پرداخت می‌شود و همین مبلغ را مورد حکم قرار می‌دهد. به همین دلیل اصولا میزان اجرت المثل از اجرت‌المُسمی (مبلغ مورد توافق طرفین) به مراتب کمتر است.
کاربردهای مختلف اجرت المثل
اجرت المثل در موارد گوناگونی کاربرد دارد که در ادامه به دو مورد از مهم‌ترین این کاربردها اشاره می‌شود:
اجرت المثل در ازدواج (عقد نکاح)
یکی از حقوق مالی که زنان به دلیل عقد نکاح از آن بهره‌مند می‌شوند، اجرت المثل است. منظور از حقوق مالی حقوقی است که از طریق پرداخت مبلغی پول جبران می‌شود. به طور کلی زنان در خانواده کارهای گوناگونی انجام می‌دهند. برای مثال پخت و پز می‌کنند، ظرف‌ها را می‌شویند و به کارهای خانه رسیدگی می‌کنند. مادران نیز به فرزندان خود شیر می‌دهند. از منظر قانونی و البته شرعی، زنان می‌توانند در قبال انجام این کارها از همسر خود مطالبه‌ی پول نمایند. در اصطلاح به این حق، اجرت المثل می‌گویند یعنی اجرتی که زن در قبال انجام کارهای خانه استحقاق دریافتش را دارد. عموما این حق برای تمامی زنان وجود دارد مگر آن‌که ثابت شود که آنان این کارها را به طور مجانی و بدون انتظار دریافت اجرت (به صورت تَبرُعی)، انجام داده‌اند. هرگاه این موضوع در دادگاه ثابت شود، زن مستحق دریافت اجرت المثل نیست. لازم به ذکر است که بعضا قضات با این استدلال که طبق عرف موجود در کشور، انجام کارهای خانه توسط زنان به صورت تبرعی انجام می‌شود، حکم به پرداخت اجرت المثل نمی‌دهند.
در هر صورت برای مطالبه‌ی اجرت المثل باید دادخواست مطالبه‌ی اجرت المثل را که حاوی بازه‌ی زمانی مطالبه‌ی این حق است، به مرجع صالح تقدیم کرد. البته باید توجه داشت که در عمل، دادگاه‌ها اصولا مبلغ قابل توجهی به عنوان اجرت المثل در نظر نمی‌گیرند.
اجرت المثل اموال
گاهی در قبال استفاده از اموال باید مبلغی پول به عنوان ارزش واقعی تخمینی آن‌ها پرداخت کرد که به این مبلغ در اصطلاح اجرت‌المثل اموال می‌گویند. برای نمونه فرض کنید شما برای مدت ۲ هفته از خودروی دیگری استفاده می‌کنید. صرف‌نظر از این‌که به تعلق مال به دیگری آگاه بوده یا نبوده‌اید، در صورت مطالبه‌ی مالک موظفید مبلغی پول در قبال استفاده‌ی دو هفته‌ای خود از این خودرو به او پرداخت کنید. این موضوع در خصوص اموال غیرمنقول (مثل زمین و خانه) هم کاربرد دارد. برای نمونه کسی برای مدت یک سال در خانه‌ی شما ساکن بوده است. در این صورت او باید مبلغی را معادل ارزش استفاده از خانه شما در این یک سال پرداخت کند.
نکته‌ی حائز اهمیت این است که اجرت المثل در مثال‌های بالا و در مورد سایر مثال‌های موجود زمانی قابل مطالبه است که قراردادی میان طرفین وجود نداشته یا قرارداد موجود باطل باشد. بنابراین هرگاه در خصوص استفاده از خودرو (در مثال نخست) و استفاده از خانه (در مثال دوم) قرارداد اجاره‌ای میان طرفین وجود داشته باشد، دیگر مجالی برای مطالبه‌ی اجرت المثل نیست و رقم مندرج در قرارداد، طبق توافق طرفین قابل پرداخت است. ولی در همین مثال‌ها اگر ابتدا قرارداد اجاره‌ای وجود داشته که در ادامه به هر دلیل باطل شده باشد، می‌توان برای مطالبه اجرت المثل به دیگری مراجعه کرد و دیگر مبلغ مندرج در قرارداد ملاک نیست.