یکی از مشکلات نسبتا رایجی که بروز آن در بیمارانی که برای مدت طولانی بستری هستند، بیشتر است، زخم‌بستر است. در این مطلب با دکتر فریبا قلمکار، متخصص پوست و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، درباره این مشکل و روش‌های پیشگیری و درمانش گفت‌وگو کرده‌ایم.
دلیل اصلی بروز زخم‌بستر چیست؟
زخم‌بستر یا زخم فشاری به دلیل ساکن بودن و بروز اختلال در خونرسانی ایجاد می‌شود. این زخم انواع مختلفی دارد و به انواع سطحی تا عمقی تقسیم می‌شود. زخم‌بستر معمولا در بیمارانی ایجاد می‌شود که برای طولانی‌مدت مجبور به استراحت روی تخت بیمارستان هستند و حرکت ندارند در نتیجه به دنبال بروز فشار روی یک ناحیه و اختلال در خونرسانی دچار زخم‌های سطحی و گاهی عمقی پوست می‌شوند. بسیار مهم است که از بروز زخم‌بستر پیشگیری و در صورت بروز فورا آن را درمان کنید زیرا عفونت حاصل از زخم می‌تواند سبب بروز عفونت‌های خونی در بیماران و حتی مرگ آنها شود.
برای پیشگیری از آن چه‌کار کنیم؟
باید مرتب وضعیت بیمار را تغییر داد تا جریان خون در همه جای پوست و اندام‌ها هماهنگ و یکنواخت شود. بیمار دائم نباید در یک حالت خواب باشد زیرا در این شرایط احتمال بروز اختلالاتی در گردش خونش بالاست. با ماساژدرمانی به شرطی که هنوز زخم‌بستر آغاز نشده باشد، می‌توان به جریان خون کمک کرد. استفاده از تشک شناور هم یکی از ابتدایی‌ترین امکاناتی است که جلوی وارد شدن فشار را به یک نقطه از پوست می‌گیرد.
اگر یک بیمار دچار زخم‌بستر شد، چه باید کرد؟
مصرف برخی ویتامین‌ها از جمله ویتامینA، C و املاحی مانند زینک (روی) می‌تواند به بهتر شدن و التیام سریع‌تر زخم‌ها و بهبود بیماری کمک کند. در صورتی که به دلیل زخم‌بستر پوست سطحی از بین رفته باشد، امکان ایجاد عفونت وجود دارد و تجمع باکتری‌ها می‌تواند وضعیت را بدتر کند. در این شرایط باید از مواد ضدعفونی‌کننده ساده استفاده کرد تا این مواد خودشان به پوست آسیب نرسانند. استفاده از زینک‌اکسید هم مفید است. اگر زخم عمقی‌تر باشد باید با مواد ضدعفونی‌کننده زخم را شست تا از سوار شدن عفونت پیشگیری شود و در صورت لزوم باید آنتی‌بیوتیک خوراکی مصرف کرد. استفاده از کرم سیلور سولفادیازین که به کلاژن‌سازی کمک می‌کند و ضدمیکروبی است نیز مفید است.
آیا علاوه بر درمان‌های معمول، آیا درمان‌های جدیدی هم برای این منظور معرفی شده؟
بله، یکی از روش‌هایی که اخیرا مورد مطالعه قرار گرفته، استفاده از عسل است. علاوه بر مصرف پانسمان‌های سیلیکونی و کانفرم به شرطی که عفونت سوار نشده باشد، می‌توان از عسل روی زخم استفاده کرد و ثابت شده اثر آن با سیلور سولفادیازین مشابه است. از حرارت، لیزرهای کم‌توان و امواج اولترا ویولت و بنزوییل پراکسید 20 درصد هم می‌توان کمک گرفت. لیزرهای فرکوئنسی اولتراسوند که به صورت الکتریکال خونرسانی را تحریک می‌کند و لیزرهای ولتاژ مونوفازیک یا جریان‌های های ولتاژ پالس مونوفازیک نیز می‌تواند مفید باشد. از پانسمان‌های حاصل از کشت فیبروبلاست و انواع پانسمان‌های گرفته‌شده از پوست میگو و سلول‌های پرده آمنیوتیک نیز می‌توان برای ترمیم زخم‌های بستر استفاده کرد.
وضعیت خوابیده به پشت
نواحی زیرقسمت های خاصی از بدن هستند که معمولا در وضعیت خوابیده تحت فشار قرار می‌گیرند و احتمال بروز زخم بستر در آنها بیشتر است.
- پس سر
- کتف
- استخوان خاجی
- پاشنه
وضعیت خوابیده به پهلو
- گوش
- شانه
- آرنج
- ناحیه سرینی
- زانو
- قوزک‌پا
- پاشنه
وضعیت خوابیده روی شکم
- آرنج
- گوش، چانه، بینی
- پستان‌‌ها(درخانم‌ها)
- ناحیه تناسلی (درآقایان)
- استخوان لگن
- زانو
- نوک انگشت
ماساژ، ممنوع!
به هیچ وجه موضعی از پوست را که به صورت حاد دچار التهاب است یا احتمال آسیب عروق خونی موضعی می‌رود، ماساژ ندهید. این کار روند تخریب بافت‌های زیر پوست را تسریع می‌کند. پس برخلاف تصور عوام که ماساژ را برای بهبود خونرسانی مفید می‌دانند، ماساژ راهکار توصیه‌شده‌ای برای پیشگیری از زخم بستر نیست. برای کاهش احتمال خطر آسیب پوست، بهتر است با استفاده از امولوسیون‌های مرطوب‌کننده، پوست را مرطوب نگه دارید. هنگام تغییر وضعیت بیماری که کاملا بی‌حرکت یا وابسته به صندلی است، از کشیدن وی در تخت بپرهیزید و وی را کاملا از سطح تخت جدا و سپس جابه‌جا کنید.
پیشگیری از زخم فشاری
با استفاده از سطوح محافظ و مواج
سال‌هاست که سطوح محافظت‌کننده در برابر فشار (مثل تخت‌ها، تشک‌ها، صندلی‌ها و...) برای پیشگیری و جلوگیری از پیشرفت زخم بستر در انواع زخم‌های فشاری کمک‌کننده هستند اما کدام یک از این سطوح محافظت‌کننده جدید در مقایسه با سطوح استانداردی که از قدیم به‌عنوان محافظ به کار برده می‌شدند در کاهش بروز زخم‌های فشاری موثرترند؟
گروه مطالعاتی کاکرین که متشکل از 27 هزار محقق است و در بیش از 90 کشور جهان به بررسی نتایج تحقیقات بالینی در زمینه پزشکی و بهداشتی می‌پردازد، نتیجه مطالعه مروری‌ای را که در این زمینه انجام داده بود به این صورت اعلام کرد:
استفاده از تشک‌های مواج و کم‌کننده متناوب فشار، نسبت به تشک‌های ثابت، به وضوح مقرون‌به‌صرفه‌تر و موثرتر است. همچنین پوشش‌های کاهنده فشار که روی تخت‌های جراحی قرار می‌گیرند، می‌توانند بروز زخم‌های فشاری بعد از عمل را کاهش دهند، بنابراین اشخاصی که برای ایجاد زخم‌های فشاری مستعدند، بهتر است از تشک‌هایی که از فوم‌های خاص تشکیل شده‌اند به جای تشک‌های استانداردی که در بیمارستان‌ها به کار می‌روند، استفاده کنند.
علاوه بر این، مرور ما نشان داد افرادی که از پوشش ساخته‌شده از پوست گوسفند روی تشکشان استفاده می‌کنند کمتر دچار زخم فشاری می‌شوند.